هسته پژوهشی اختلالات جنسی
هسته پژوهشی اختلالات جنسی
Sexual Disorders Research Group
مرکز تحقیقات بهداشت روان
دانشگاه علوم پزشکی ایران
مقدمه و کلیات
به رغم شیوع قابل توجه و تأثیر عمیقی که اختلالات جنسی بر سلامت و بهداشت روان فردی و خانوادگی و رضایت از زندگی دارد، مطالعات این حوزه از اختلالات در کشور ما چندان زیاد نبوده است. از یک سو، شیوع اختلالات جنسی تحت تأثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی، و نیز در کشور ما، عوامل مذهبی است. اما از سوی دیگر، صحبت در مورد مسائل جنسی از خطوط قرمز اجتماعی است و به همین دلیل، انجام پژوهش‌های در حوزه اختلالات جنسی و بهداشت جنسی دشوار است.
فعالیت «هسته پژوهشی اختلالات جنسی» از سال 1387 و پس از طراحی و اجرای دو پایان‌نامه دستیاری در مورد اختلالات هویت جنسی، در مرکز تحقیقات بهداشت روان، آغاز شد. این دو پایان‌نامه با عناوین «مقایسه نقش جنسیتی مردانه و زنانه در افراد دچار اختلالا هویت جنسی مراجعه‌کننده به انستیتو روانپزشکی تهران» و «تعیین فراوانی رفتارهای پرخطر و ابتلا به عفونت HIV در مبتلایان به اختلال هویت جنسی مراجعه‌کننده به انستیتو روانپزشکی تهران در سال 1388»، به‌ترتیب توسط دکتر کاوه علوی و دکتر امیرحسین جلالی ندوشن، و هر دو با راهنمایی دکتر مهرداد افتخار، در مرکز تحقیقات بهداشت روان انجام شدند. هم‌زمان انجام چندین طرح پژوهشی مرتبط آغاز شد و نخستین مقاله این گروه پژوهشی با عنوان «اپیدمیولوژی ترانس‌سکسوالیسم در ایران»، توسط دکتر مسعود احمدزاد اصل و همکاران، در سال 2011، به زبان انگلیسی و در مجله Journal of Gay & Lesbian Mental Health منتشر شد. فعالیت «هسته پژوهشی اختلالات جنسی» با انجام بیش از ده عنوان پایان‌نامه دستیاری روانپزشکی و پزشکی عمومی، چندین پروژه تحقیقاتی و چند طرح پژوهشی مصوب ادامه یافته و این گروه تا کنون بیش از 10 مقاله در حوزه اختلالات هویت جنسی، بهداشت جنسی، پارافیلیا و اختلالات جنسی در مجلات علمی-پژوهشی داخل کشور و نشریات علمی معتبر بین‌المللی منتشر کرده است. این گروه تلاش می‌کند تا با انجام پژوهش‌های بنیادین و کاربردی و با تعیین اولویت‌های پژوهشی در این زمینه، به بهبود و ارتقای دانش این حوزه بپردازد.
خطوط پژوهشی «هسته پژوهشی اختلالات جنسی» با توجه به پشتوانه فعالیت‌های قبلی انتخاب شده است و حضور متخصصان روانپزشکی در حوزه اختلالات جنسی و همکاری نزدیک با دانشکده علوم رفتاری (انستیتو روانپزشکی تهران) که محل ارجاع بسیاری از این بیماران است، از نقاط قوت مرکز تحقیقات بهداشت روان برای نیل به اهداف تعیین‌شده است. در انتخاب اعضای گروه نیز تلاش شده است همکاری متخصصان روانپزشکی، اپیدمیولوژی، پزشکی اجتماعی و روانشناس بالینی جلب شود و این امر در طراحی، اجرا و پیشبرد فعالیت‌های گروه بسیار مؤثر خواهد بود.
چشم‌انداز هسته پژوهشی اختلالات جنسی
این گروه امیدوار است با انجام پژوهش‌های منطقه‌ای و ملی در حوزه اختلالات جنسی و بهداشت روان، تا سال 1403 به بزرگ‌ترین هسته پژوهشی اختلالات جنسی در کشور بدل شود و تا پایان سال 1403 تعداد مقالات منتشرشده علمی-پژوهشی خود را به بیش از 20 مقاله فارسی و 5 مقاله انگلیسی برساند.
مأموریت هسته پژوهشی اختلالات جنسی
این گروه از طرف مرکز تحقیقات بهداشت روان مأموریت دارد تا ضمن تعیین اولیت‌های پژوهشی خود در حوزه اختلالات جنسی و بهداشت جنسی، و جلب همکاری متخصصان شاخه‌های علمی مرتبط از سراسر کشور، طرح‌های پژوهشی مناسب را طرح‌ریزی کرده، برای انجام پیشنهاد دهد و مدیریت پژوهش‌های مرتبط را به‌عهده گیرد.
خطوط تحقیقاتی هسته پژوهشی اختلالات جنسی
خطوط اصلی تحقیقاتی این پروه عبارتند از:
- اختلالات هویت جنسی (دیسفوریای جنسیتی)
- اپیدمیولوژی اختلالات جنسی
- روان‌سنجی پرسشنامه‌های سنجش عملکرد جنسی
- رفتارهای پرخطر جنسی
اهداف کلی این گروه عبارتند از:
- شناسایی خصوصیات جمعیت‌شناختی، همه‌گیرشناختی، سبب‌شناختی و بالینی اختلالات هویت جنسی
- روشن ساختن نمای همه‌گیرشناختی اختلالات جنسی در ایران
- تکمیل بانک ابزارهای روان‌سنجی مرتبط با اختلالات جنسی
- تعیین نیمرخ همه‌گیرشناختی رفتارهای پرخطر جنسی و ارائه راهکارهای مناسب برای کاهش این رفتارها در جمعیت عمومی و گروه‌های در معرض خطر
همچنین اهداف فرعی این هسته پژوهشی به شرح زیر تعیین شده است:
- سامان‌دهی مطالعات انجام‌شده در مورد اختلالات هویت جنسی در مرکز تحقیقات بهداشت روان
- انجام مرور غیرسیستماتیک مطالعات ایرانی در مورد اختلالات هویت جنسی
- تکمیل مطالعه کتاب‌شناختی در مورد اختلال هویت جنسی
- تدوین کتاب مرجع اختلالات هویت جنسی برای بیماران، عموم مردم و متخصصان حوزه بهداشت و پزشکی
- طراحی مطالعات جدید برای شناسایی ابعاد ناشناخته یا کمتر شناخته‌شده اختلالات هویت جنسی در ایران
- تکمیل مطالعه مرور سیستماتیک همه‌گیرشناسی اختلالات جنسی در ایران
- طراحی و اجراء مطالعات همه‌گیرشناختی اختصاصی برای اختلالات جنسی در ایران
- شناسایی پرسشنامه‌های موجود و هنجاریابی‌شده مرتبط با اختلالات جنسی در زبان فارسی
- تکمیل مطالعات هنجاریابی و استانداردسازی ابزارهای مورد نیاز در مورد اختلالات جنسی در زبان فارسی
راهکارهای بلندمدت
رویکرد هسته پژوهشی اختلالات جنسی برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده، تحقق چشم‌انداز یادشده در بالا و پیشرفت وضعیت شامل تعیین خطوط پژوهشی دقیق و انجام پژوهش‌ها در راستای این خطوط است. به این منظور جلب همکاری کلیه مراکز علمی هم‌راستا و دانشمندان و متخصصان کلیه رشته‌های مرتبط در دستور کار گروه قرار دارد. به‌علاوه، تلاش شده است در این هسته پژوهشی از تعداد کافی نیروی انسانی علمی و دانشگاهی بهراه گرفته شود و امور قائم به فرد نباشد. حضور افراد متبحر در طراحی پژوهش‌ها، تحلیل آماری و نگارش علمی سبب خواهد شد تا نتایج پژوهش‌های گروه به‌صورت محصولات در دسترس برای همگان منتشر شود.
نتایج مورد انتظار از اجرای راهبردها
ما انتظار داریم مجموعه فعالیت‌های این گروه تا سه سال آینده به نتایج زیر بیانجامد:
- فعالیت پژوهشی مستمر و زایا با دست کم 10 عضو علمی فعال
- انتشار دست کم 10 مقاله به زبان فارسی در مجلات معتبر علمی-پژوهشی د اخلی
- انتشار دست کم 5 مقاله به زبان انگلیسی در مجلات معتبر انگلیسی‌زبان که در پایگاه‌های اطلاعاتی Pubmed، Medline، PsycInfo، ISI یا Scopus نمایه می‌شوند
- هنجاریابی دست کم 3 ابزار موجود برای سنجش اختلالات جنسی یا عملکرد و بهداشت جنسی
- تدوین دست کم یک ابزار سنجش اختلالات جنسی یا عملکرد و بهداشت جنسی بر اساس نیاز جامعه ایرانی
برنامه کوتاه‌مدت هسته پژوهشی اختلالات جنسی
مطابق با خطوط تحقیقاتی مشخص‌شده، اقدامات انجام‌شده و برنامه‌های بعدی به این شرح هستند:
در راستای مطالعات انجام‌شده پیشین، پژوهش‌های متعددی در مرکز تحقیقات بهداشت روان طراحی شده و دست کم 5 طرح از این بین در دست اجراست. هسته پژوهشی اختلالات جنسی در صدد است تا ابتدا نسبت به تکمیل مطالعات در حال اجراء اقدام کند. در قدم بعدی، مطالعه‌ای که در مرکز در خصوص بررسی وضعیت کتاب‌شناختی این اختلالات در ایران انجام شده، تکمیل خواهد شد. این گروه در تلاش است تا بر اساس مطالعاتی که در ایران صورت گرفته، مرور جامعی تدوین کند. نتایج به‌دست‌آمده در این بررسی‌ها در مجامع علمی و کنگره‌ها ارائه خواهد شد و متعاقباً یک کتاب جامع مرجع در این خصوص تدوین خواهد شد. مطالعه کتاب‌شناختی یادشده کمک خواهد کرد تا نقاط ابهام و ضعف پژوهشی در مورد این دسته از اختلالات شناسایی شود. هسته پژوهشی اختلالات جنسی در قدم‌های بعدی یا هم‌زمان مطالعاتی برای روشن ساختن این ابهامات یا نادانسته‌ها طراحی و اجراء خواهد کرد.
خط تحقیقاتی دوم این گروه به اپیدمیولوژی اشاره دارد. مطالعات متعددی برای شناسایی نمای جمعیت‌شناختی و همه‌گیرشناختی اختلالات جنسی در ایران انجام شده است. اما هنوز این مطالعات جمع‌بندی نشده‌اند و نقاط ضعف آنها مشخص نشده است. در حال حاضر، یک مطالعه مرور سیستماتیک در خصوص همه‌گیرشناسی اختلالات جنسی در ایران در حال اجراء است که تکمیل این مطالعه و انتشار مقالات منتج از آن از اهداف اصلی هسته پژوهشی اختلالات جنسی در مرکز تحقیقات بهداشت روان است. متعاقباً و بر حسب نیاز، در مورد هر اختلال جنسی خاص هم مطالعات همه‌گیرشناختی طراحی و اجراء خواهد شد.
خط تحقیقاتی دیگر مرتبط با ابزارهاست. داشتن ابزارهای سنجش کارآمد که در زبان فارسی هنجاریابی و استاندارد شده باشد، برای انجام مطالعات مختلف بالینی و همه‌گیرشناختی اختلالات جنسی لازم است و با توجه به نماهای وابسته به فرهنگ این اختلالات محدودیت جدی در خصوص استفاده از ابزارهایی که در سایر زبان‌ها کارایی دارند، وجود دارد. این گروه در صدد است تا ابتدا نسبت به تکمیل بانک ابزار سنجش اختلالات جنسی در ایران اقدام کند و بر حسب نیاز، ابزارهای جدیدی را برای استفاده در پژوهش‌ها و بالین طراحی یا هنجاریابی کند.
و اما در چند سال اخیر این هسته فعالیت‌هایی در زمینه رفتارهای پرخطر جنسی داشته است که اغلب به سفارش سازمان‌های بین‌المللی، مانند UNAIDS و WHO، بوده است. ادامه این فرایند نیز جز برنامه‌های این هسته پژوهشی خواهد بود.
برنامه میان‌مدت و بلندمدت هسته پژوهشی اختلالات جنسی
اهداف برنامه میان‌مدت این هسته پژوهشی بالاتر ذکر شده است. به این منظور، هسته پژوهشی اختلالات جنسی خود را آماده کرده است تا طرح‌های پژوهشی دو تا سه ساله را با همکاری سایر مراکز تحقیقاتی و دانشکده‌های مرتبط انجام دهد که یکی از این طرح‌ها مرور سیستماتیک همه‌گیرشناختی اختلالات جنسی در ایران است.
هسته پژوهشی اختلالات جنسی متعد شده است تا در راستای خطوط تحقیقاتی تعیین‌شده قدم بردارد. برای این منظور به زودی یک نقشه راه تهیه خواهد شد تا در راهبری پژوهش‌های گروه نقش اساسی را به عهده گیرد.
این گروه از همکاری تمام متخصصان مرتبط استقبال می‌کند. همچنین به منظور گسترش دادن فعالیت‌های پژوهشی هم‌راستا، تعدادی از دانشجویان پزشکی و دستیاران تخصصی در رشته روانپزشکی و نیز سایر رشته‌های مرتبط (مانند زنان و زایمان) تشویق شده‌اند تا در صورت تمایل پایان‌نامه‌ای خود را با اولویت موضوعات تعیین‌شده توسط گروه به انجام برسانند و در این راستا تا کنون همکاری بیش از 5 دانشجوی پزشکی و دستیار روانپزشکی جلب شده است و این علاوه‌بر پژوهش‌هایی است که به شکل پایان‌نامه‌های دانشجویی و دستیاری در سال‌های پیش آغاز شده و بعضاً انجام‌یافته و نتایج آنها در حال انتشار است.
همکاری با دانشجویان و دستیاران باعث می‌شود تا این افراد در حین کار با روش‌شناسی پژوهش نیز آشنا شوند و بدنه علمی-پژوهشی گروه تقویت شود.
اما به‌طور بلند مدت نیز رویکرد زیر در نظر گرفته می‌شود: تلاش برای انتشار تمام یافته‌های پژوهشی باید روندی مستمر داشته باشد. طراحی و فعالیت پایگاه اطلاع‌رسانی گروه کمک خواهد کرد تا ارتباطات داخلی و بین‌المللی گروه توسعه یابد. نقشه راه که در آینده نزدیک تهیه خواهد شد نیز کمک خواهد کرد تا مسیر پژوهشی گروه از پیش مشخص و روشن باشد.
ارکان هسته پژوهشی اختلالات جنسی
سرپرست گروه:
دکتر مهرداد افتخار؛ روانپزشک؛ دانشیار مرکز تحقیقات بهداشت روان و دانشکده پزشکی؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
دبیر گروه:
دکتر کاوه علوی؛ روانپزشک؛ استادیار مرکز تحقیقات بهداشت روان و دانشکده پزشکی؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
همکاران گروه:
دکتر منصور صالحی؛ روانپزشک؛ دانشیار مرکز تحقیقات بهداشت روان و دانشکده پزشکی؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
دکتر مرتضی ناصربخت؛ متخصص پزشکی اجتماعی؛ استادیار مرکز تحقیقات بهداشت روان؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
دکتر هادی رنجبر، دکترای پرستاری، استادیارمرکز تحقیقات بهداشت روان، دانشگاه علوم پزشکی ایران
مژگان تابان، روانشناس، کارشناس مسئول پژوهش، مرکز تحقیقات بهداشت روان، دانشگاه علوم پزشکی ایران
دکتر مسعود احمدزاد اصل؛ روانپزشک؛ استادیار دانشکده علوم رفتاری (انستیتو روانپزشکی تهران) و مرکز تحقیقات بهداشت روان؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
دکتر بهروز بیرشک؛ روانشناس؛ دانشیار دانشکده علوم رفتاری (انستیتو روانپزشکی تهران) و مرکز تحقیقات بهداشت روان؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
خدیجه محسن‌نیا؛ کارشناس مددکاری، دانشکده علوم رفتاری (انستیتو روانپزشکی تهران)؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
واحدهای همکار:
- هسته پژوهشی مدیریت دانش و انفورماتیک در سلامت روان در مرکز تحقیقات بهداشت روان
- گروه روانپزشکی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران
- گروه روان‌شناسی دانشکده علوم رفتاری (انستیتو روانپزشکی تهران)
محل استقرار:
مرکز تحقیقات بهداشت روان
ترجمان دانش
مسئول ترجمان دانش مرکز، دکتر سید وحید شریعت، دانشیار گروه روانپزشکی و مرکز تحقیقات بهداشت روان و معاون پژوهشی مرکز هستند.